Deprem ve Tsunami

Gezegenimiz var olduğundan beri sismik yönden tehlikeli olan bölgelerde milyonlarca insanın hayatını kaybettiği ve yapıların yok olduğu bilinmektedir. Bilindiği üzere ülkemiz de deprem riski yüksek olan bir coğrafyada yer almaktadır. Peki, 3 tarafı denizlerle çevrili olan ülkemizde tek tehlike deprem midir? Japonya ve Endonezya gibi ülkelerde gördüğümüz tsunami felaketlerinin depremle ilişkisi nedir?

Deprem, yer kabuğu içindeki kırılmalar sonucu oluşan titreşimlerin dalgalar halinde yayılmasıyla geçtikleri ortamları sarsmasına denir. P ve S dalgalarından oluşan bu doğa olayının farklı kırılma türleri olabiliyor. Bununla birlikte farklı felaketlere de sebep olduğu bilinen bir gerçektir.

Birincil (sıkışma) dalgaları

P dalgaları depremin yarattığı erimiş ve katı kayaların içinden geçen en hızlı dalgalardır. Tıpkı bir yay gibi hareket eden bu dalgalar binaları aşağı yukarı hareket ettirdiği için verdiği hasar düşüktür.

İkincil (kesme) dalgaları

S dalgaları 1.7 kat daha yavaş hareket eder. Sadece katı kayaları aşabildiği için arkadan gelir. Büyük oldukları ve yatay-düşey yönde sarsmaya neden olduklarından dolayı hasar gücü yüksektir.

Deprem türleri

1.Doğru atımlı fay

Kabukta iki levhanın birbirine göre yanal olarak hareket ettiği düz çatlaklardır. Fayın bir kısmı kaydığında deprem olur.

2.Normal fay

İki kısım birbirinden uzaklaşınca normal fay boyunca deprem olur. Fay üstündeki tabakalar hareket yönünde harekete başlar.

3.Ters fay

Okyanustaki kabuk, kıta kabuğu altında hareket ederek büyük sürtünmelere yol açabiliyor. Biriken büyük stresin neden olduğu enerji açığa çıkınca bin hidrojen bombası gücünde olabilir.

Depremler oluş nedenlerine göre zaman zaman farklı tipte olabilir. Türkiye’deki büyük depremlerin çoğu levhaların hareketi sonucu oluşan tektonik depremlerdir. Bunların dışında volkanik, çöküntü ve odağı deniz dibinde olan depremleri sayabiliriz. Odağı deniz dibinde olan depremlerden sonra kıyıya kadar devam eden ve kıyılarda da büyük hasarara yol açabilen dev dalgalar oluşur. Bu olaya tsunami denir.

Tsunami Japonca kökenli bir kelime olup, Türkçe’ye liman dalgası olarak çevirebiliriz. Deprem,heyelan gibi doğa olayları sonucu deniz tabanının ani olarak şekil değiştirmesi ile oluşan devasa dalgalardır. Genellikle büyük denizlerde oluşur. Yer değiştirmenin etkisiyle su kütlesine dikey hareket oluşur. Su derinliği ne kadar yüksekse o kadar hızlı hareket oluşur. Açık denizlerde dalgalar birbirinden çok uzak oldukları ve çok hızlı hareket ettikleri için farkedilmeleri oldukça güçtür. Örneğin; ortalama 4000 metrelik derinlikte dalgalar 720km/sa hıza ulaşabilmektedirler. Bu hız yaklaşık olarak bir jetin hızına denktir.

Tsunami Nasıl Oluşur?

1.Deprem

Yapışık iki levha birikmiş enerjiyi salana kadar basınç biriktirir.

2.Deniz tabanı yükselir

Deprem esnasında levhaların düşey hareketinden dolayı denizin taban seviyesi artış gösterir, deniz yatağı su kütlesini yukarı ve dışa doğru iter.

3.Dalga oluşumu

Yüzlerce kilometre aralıklı dalga tepeli, küçük ve derin dalgalar oluşur.

4.Dalgaların büyümesi

Tsunami yavaşlar. Ancak sığ sulara geldikçe yükselir.

5.Deniz yatağının açığa çıkması

Tsunaminin çarpmasından önce kıyıdaki su çekilerek deniz yatağı çıplak kalır.

6.Dalga kırılması

Dalga yükseliği su derinliğiyle ilişkili olduğundan su kütlesi kırılarak kıyıya çarpar.

7.Tsunami çarpar

Dev dalgalar kara üstüne hücum ederek can ve mal kaybına sebep olur.

8.Dalganın geri çekilmesi

Su okyanusa dönerken ardında molozları bırakır.

Tsunamiye sebep olmuş bazı depremler ve kayıplar

**Yanardağ patlaması nedenli

Türkiye’de Tsunami Tehlikesi

Ülkemizde tsunami tehlikesi Japonya ve Endonezya’daki kadar yüksek seviyede olmasa da, Doğu Akdeniz ve Marmara’da bir tehlikeden söz edilebilir. Akdeniz’de ve Marmara Denizi’nde olabilecek 7.0 şiddetindeki bir depremin tsunami yaratma olasılığı yaklaşık %10 kadardır.

Kayıtlara bakıldığında tarih içinde Akdeniz Bölgesi’nde 100’den fazla tsunami yaratan doğal afet olduğu görülmektedir. Ortalama her 100-150 yılda bir tsunami Akdeniz’i etkilemektedir. Türkiye’de etkileri çok görülmese Yunanistan ve İtalya’nın güney bölgeleri en çok etkilenen yerlerdir.

Ülkemizi çevreleyen denizler üstünde yapılan araştırmalar bize gösteriyor ki son 3000 yılda en az 90 tane tsunami meydana gelmiştir. Daha çok Marmara Denizi, Akdeniz ve Ege Denizi’nde görülse de Karadeniz’de de kayıtlara geçen tsunamiler olmuştur. Bunlar arasında Türkiye ve çevresinde ciddi hasar bırakan tsunamiler de yer almaktadır. 1509 ve 1894 İstanbul, 1598 Amasya, 1939 Erzincan, 1963 Doğu Marmara, 1968 Bartın depremlerinin tsunamiye yol açtığı bilinmektedir.

Selami Tunca – Ege Üniversitesi

Yazarın LinkedIn hesabına ulaşmak için tıklayınız.

Kaynakça:

pixabay.com

http://www.koeri.boun.edu.tr/sismo/personel/comoglu/depremnedir/index.htm

http://www.koeri.boun.edu.tr/aheb/pdf_dokumanlar/Tsunami_kitap.pdf

http://www.ibb.gov.tr/sites/akom/documents/fay_nedir.html

How It Works – Mayıs 2019